Plastikler güçlü, dayanıklı ve çok yönlü kullanılabilen malzemeler olduğu için günlük hayatımızın her alanında yer alırlar. Plastik ambalajlar kullanılan ürünlerin raf ömrünü uzatır ve taşıma esnasında yakıt maliyetlerini düşürerek karbon emisyonlarını azaltmaya yardımcı olur. Kullanımda sağladığı kolaylıklar ve avantajlar plastiği ve plastik ambalajları hızlıca küresel ekonominin ayrılmaz ve önemli bir parçası haline getirdi. Bu nedenle 1964’te 15 milyon olan plastik üretimi son 50 yılda 360 milyon tona yükseldi.1 Modelleme ve büyüme çalışmaları plastiklerin artan uygulama alanlarıyla 20 yıl içinde üretimini tekrar ikiye katlayacağını gösteriyor ve 2050 yılında üretiminin dört katına çıkması bekleniyor.2
Plastiklerin yeniden kullanımı ve geri dönüşümü, üretimiyle aynı hızda artmadığından ve birçok plastik ürün ve ambalaj yeniden kullanım ve etkili geri dönüşüme uygun tasarlanmadığından, plastik atıklar giderek artan küresel bir sorun haline geldi. Günümüzde de devam eden toplama, ayrıştırma ve geri dönüşüm altyapısı eksiklikleri nedeniyle plastik atıkların önemli bir miktarı halen yakılarak veya atık depolama sahalarına gönderilerek sera gazı emisyonlarına neden olunuyor. Doğaya karışan plastikler bir yandan biyoçeşitliliği tehdit ederken diğer yandan da potansiyel olarak mikroplastiklere dönüşerek tüm ekosisteme yayılıyor ve çevre sağlığını tehdit ediyor.
Mevcut plastik ekonomisinin sağladığı birçok faydanın yanı sıra plastiklerin sebep olduğu zararlar/ dezavantajlar gün geçtikçe daha belirgin hale gelmeye başladı. Lineer plastik ekonomisinde plastik ambalaj, malzeme değerinin %95’ini kısa bir ilk kullanımdan sonra kaybediyor ve bu kaybın ekonomik karşılığı yıllık 80-120 milyar dolara denk geliyor.3 Bu malzeme hızla değerini kaybederken dünya petrol üretiminin %6’sı yeni plastikleri üretmek için kullanılıyor ve 2050 yılında bu oranın %20’ye kadar çıkacağı tahmin ediliyor.4
Evrensel geri dönüşüm sembolünün piyasaya sürülmesinin üzerinden 40 yıl geçti. O günden bugüne plastik ambalajların sadece %14’ü geri dönüşüm için toplanabildi.5 Buna karşın çeşitli sebeplerle plastik ambalajların %32’si deniz ekosistemlerine karışıyor. Diğer bir deyişle yılda yaklaşık 8 milyon ton plastik atık denizlere ve okyanuslara ulaşıyor.6
Bu dezavantajların üstesinden gelmek ve plastiğin sunduğu avantajlardan yararlanmaya devam ederken daha iyi ekonomik ve çevresel sonuçlar elde etmek için, sistem etkinliğini artıran “Yeni Plastik Ekonomisi” yaklaşımının benimsenmesi gerekiyor. Aşağıda detaylı ele alınacak Yeni Plastik Ekonomisi, plastikte yeni fırsatları yakalamak için döngüsel ekonomi ilkeleriyle uyumlu yeni bir vizyon sunuyor.
Bilim insanları 1970’lerde okyanuslardaki plastik kirliliğini belgeleyen araştırmalara başlayarak bu konuya dikkat çekmek istediler. Yankı bulan araştırmalar ilk olarak çevreci hareketler üzerinde etkisini gösterdi. Bunun ardından 1980’lerin başında bu atıkların geri dönüşümü için ilk adımlar Avrupa ve Amerika’da atılmaya başlandı. 1986’da Ocean Conservancy ilk kıyı temizliğini yaparak toplumsal düzeyde farkındalık yaratmayı başardı. Yaklaşık 10 yıl sonra Denizci Kaptan Charles Moore, Büyük Pasifik Çöp Yaması adlı raporu yayınladı. Raporda “Yama” olarak bahsedilen yüzen plastik adaları aslında yüzen mikroplastik kümeleriydi. Bilim insanları okyanus yüzeyinin hemen altında gizlenen, rüzgar ve dalgalar ile kolayca hareket eden yüzer plastiklerin dünya çapında 5 trilyondan fazla olduğunu tahmin ediyor.7
1950’lerde başlayan seri üretimden bugüne dünyada yaklaşık 8,3 milyar ton plastik üretildi. Büyük toplumsal faydalarına rağmen, toplam miktarın %70’ini temsil eden yaklaşık 5,8 milyon ton malzemenin plastik atığa dönüştüğü ve bunların %84’ü veya 4,9 milyon tonunun çöplüklerde olduğu veya doğaya bırakıldığı tahmin ediliyor.8 Bilim insanları okyanus yüzeyinin hemen altında gizlenen, rüzgar ve dalgalar ile kolayca hareket eden yüzer plastiklerin dünya çapında 5 trilyon adetten fazla olduğunu tahmin ediyor.
Son yıllarda plastik kirliliğinin yaygınlığı, ekosistem ve insan sağlığı üzerindeki potansiyel olumsuz etkileri, başta Avrupa Birliği olmak üzere birçok ülke vatandaşını endişelendirmeye başladı. Avrupa Birliği’nde yapılan bir araştırma, AB vatandaşlarının %87’sinin plastik üretiminin çevre üzerindeki etkileri, %74’ünün ise sağlık üzerindeki etkileri konusunda endişe duyduğunu gösteriyor.9
Her geçen gün büyüyen plastik atık sorunu vatandaşların yanı sıra hükümetlerde, şirketlerde ve STK’larda da endişe uyandırmaya başladı. Birçok ülke ulusal düzeyde stratejisini geliştirmeye ve STK’lar da uluslararası çağrılar yapmaya başladı. Bangladeş, 2002 yılında sel taşkınları sırasında tek kullanımlık plastik torbaların drenaj sistemlerini tıkamasından sonra politikalar geliştirerek tek kullanımlık plastik poşetleri yasaklayan ilk ülke oldu.
2014 yılında AB Komisyonu ilk Döngüsel Ekonomi Paketi’ni yayımladı. AB’de Döngüsel Ekonomi Stratejisi ile Avrupa Plastik Stratejisi 2018 yılında açıklandı. Bu Strateji kapsamında AB piyasasında geri dönüştürülmüş plastikleri 2025 yılı itibarıyla 10 milyon tona çıkarma hedefiyle, endüstri, akademi ve kamu kurumları da dahil olmak üzere 175 organizasyonun temsil edildiği ve plastik değer zincirinin tamamını kapsayan “The Circular Plastics Alliance” oluşturuldu. Avrupa Parlamentosu, Temmuz 2019’da Tek Kullanımlık Plastikler Direktifi’ni yürürlüğe koydu ve tek kullanımlık plastiklerin 2021 yılından itibaren yasaklanmasına karar verdi.
2020 yılında AB Komisyonu daha temiz ve daha rekabetçi bir Avrupa hedefiyle Yeşil Mutabakat altında Yeni Döngüsel Ekonomi Eylem Planını açıkladı. Daha az atık, daha fazla değer hedefini güden Eylem Planı kilit ürün değer zincirleri içinde plastiğe de yer veriyor.
AB’deki mevzuatsal gelişmelerle eş zamanlı olarak İngiliz yelkenci Ellen MacArthur, tek kullanımlık ekonomik modelden çıkıp, kaynakların mümkün olduğunca uzun süre kullanıldığı yeni bir modele geçmek için araştırmaların yapıldığı ve bu değişime ön ayak olacak bir vakıf kurdu.
Ellen MacArthur Vakfı 2016 yılında, plastiğin ekonomik değerini en üst düzeye çıkarmayı, verimli ve uzun süre kullanım olanağı yaratmayı ve plastiğin atığa dönüşmesinin önüne geçmeyi hedeflediği “Yeni Plastik Ekonomisi” raporunu yayınladı. Yeni Plastik Ekonomisi’ne göre, plastiğin ekonomik değerinin korunması için ham madde çıkarılmasından tasarım ve üretime, tek kullanımdan yeniden kullanımına, bertaraftan geri dönüşüme ve ikincil ham madde olarak ekonomiye kazandırılmasına kadar kapalı bir döngü gerektiğine detaylı değiniyor.
Yeni Plastik Ekonomisi Raporu, plastiği üreten ve kullanan endüstriye küresel bir plastik protokolü aracılığıyla;
Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) iş birliğiyle, Ekim 2018'de, 450'den fazla kurum/kuruluş ortak bir vizyon altında, plastik atık ve kirliliğini kaynağında ele almak üzere toplandı. Yeni Plastik Ekonomi Küresel Taahhüdü, üretilen tüm plastik ambalajların %20'sini temsil eden şirketleri, hükümetleri, STK'ları, üniversiteleri, sanayi kuruluşlarını, yatırımcıları ve diğer kuruluşları kapsayarak plastik sorununa sistematik bir değişim getirmeyi amaçlıyor.
20 Kasım 2019’da Global Compact Türkiye, SKD Türkiye ve TÜSİAD tarafından çalışmalarını gönüllülük esası ile sürdürmek üzere kuruldu. Plastikler için döngüsel ekonomiyi gerçekleştirme vizyonuyla yola çıkan İPG, plastik değer zinciri aktörlerini, yerel yönetimler ve kamu iştiraklerini, yatırımcıları, STK’ları, akademiyi ve vatandaşları yani tüm plastik değer zincirinin çoklu paydaşlarını, bir araya getiren Türkiye’deki ilk ve tek girişimdir.
Plastik değer zincirinin paydaşı olan imzacılar, uluslararası yaygın kabul görmüş prensiplerden oluşan uluslararası Ortak Vizyonu10 destekler. Ambalajlı tüketim ürünleri şirketleri, perakende ve hizmet sektörü, gıda servisi şirketleri, ambalaj üreticileri, hammadde üreticileri, toplama, ayırma ve geri dönüşüm şirketleri, dayanıklı tüketim ürünleri üreticileri, plastik ambalaj endüstrisinin tedarikçileri, yatırımcılar, yerel yönetimler ve kamu iştirakleri gibi paydaşlar farklı taahhüt sorumlulukları kabul eder ve imzalar.
1. PlasticsEurope, taken from a chart in United Nations Environment Programme, UNEP Year Book 2014: Emerging issues in our Global Environment (2014), Chapter 8: Plastic Debris in the Ocean.
2. Share of 26% is based on 78 million tonnes of plastic packaging and 299 million tonnes of plastics production in 2013 (Transparency Market Research, Plastic Packaging Market: Global Industry Analysis, Size, Share, Growth, Trends and Forecast, 2014–2020 (2015); PlasticsEurope, Plastics – the Facts (2015)).
3, 4, 5. https://www.newplasticseconomy.org/assets/doc/EllenMacArthurFoundation_ TheNewPlasticsEconomy_Pages.pdf6
6. Jambeck, J. R., et al. “Plastic Waste Inputs from Land into the Ocean.” Science, vol. 347, no. 6223, 13 Feb. 2015, pp. 768–771., doi:10.1126/science.1260352.
7. Plastic Pollution in the World’s Oceans: More than 5 Trillion Plastic Pieces Weighing over 250,000 Tons Afloat at Sea Marcus Eriksen1*, Laurent C. M. Lebreton2, Henry S. Carson3,4, Martin Thiel5,6,7, Charles J. Moore8, Jose C. Borerro9, Francois Galgani10, Peter G. Ryan11, Julia Reisser12
8. Jambeck, J. R., et al. “Plastic Waste Inputs from Land into the Ocean.” Science, vol. 347, no. 6223, 13 Feb. 2015, pp. 768–771., doi:10.1126/science.1260352.
9. https://ec.europa.eu/commfrontoffice/publicopinion/index.cfm/ResultDoc/ download/DocumentKy/81259
10. https://www.newplasticseconomy.org/assets/doc/npec-vision.pdf